To najcenniejszy rezerwat na terenie gminy Chęciny, udostępniony do zwiedzania. Raj to perła wśród polskich jaskiń, miejsce ciągle rzucające wyzwanie kolejnym naukowcom. Jej krasowy świat powstał w wapieniach, skałach podatnych na rozpuszczanie. Powoli, przez miliony lat wody atmosferyczne, zakwaszone dwutlenkiem węgla, przedostawały się w głąb wzgórza, rzeźbiąc jednopoziomowy system korytarzy i komór o łącznej długości 240 m.
Niepowtarzalna szata naciekowa, ślady pobytu człowieka paleolitycznego, cenne namulisko ze szczątkami dawnych zwierząt powodują, że rezerwat ma znaczenie europejskie. Wapienie tworzące wzgórze blisko jaskini, mają zwartą, drobnokrystaliczną budowę i zawierają liczne szczątki organiczne, głównie koralowców i stromatoporoidów.
Do wnętrza jaskini prowadzi pawilon wystawowy wprowadzający w tematykę zjawisk krasowych. Na miejscu można podziwiać eksponaty archeologiczne i paleontologiczne znalezione w trakcie badań jaskini. Dużą atrakcją są naturalnej wielkości postacie myśliwych z epoki lodowcowej - neandertalczyków.