W 1258 r. książę opolski Władysław nadał cystersom z Jędrzejowa ziemie w dolinie rzeki Ruda. Zakonnicy umiejętnie i z powodzeniem gospodarowali w otrzymanych puszczach. Budowali młyny, browary i gorzelnie. W dolinie Rudy urządzili stawy hodowlane, wznieśli też tamy i kanały, dzięki którym mogły działać huty żelaza, miedzi i szkła. Przekształcając krajobraz, przyczyniali się do uprzemysłowienia okolicy i przysparzania bogactw klasztornemu skarbcowi. Ślady ich działalności są widoczne do dzisiaj. Należą do nich groble, kanały i stawy, a także system leśnych dróg, które zbiegają się w Rudach. W uznaniu historycznej rangi objęto je ochroną w granicach Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich.
Centrum cysterskich włości stanowił kościół z klasztorem i znacznie później wybudowanym pałacem opackim. Najpierw wzniesiono świątynię pw. Wniebowzięcia NMP. Budowę ukończono na początku XIV w. Kościół chlubił się wspaniałym wyposażeniem do stycznia 1945 r., kiedy to został spalony przez Rosjan. Spłonęły wówczas także klasztor i pałac. Z całego zespołu stosunkowo szybko odbudowano kościół. To najstarsze sanktuarium na Górnym Śląsku. Podobnie jak przed wiekami przyciąga wiernych pielgrzymujących do cudownego obrazu Matki Bożej Rudzkiej. Dzieło pochodzi z XV w. i jest prawdopodobnie kopią pierwszej ikony, którą na Śląsk przywiozła bułgarska księżniczka Wiola, żona księcia opolsko-raciborskiego Kazimierza. Jako książęcy dar ikona trafiła w 1228 r. w ręce cystersów, po czym zaginęła. XV-wieczna wersja obrazu Matki Bożej Rudzkiej znajduje się w Kaplicy Maryjnej, która słynie z pięknych polichromii i dekoracji sztukatorskich.
Uwaga zakochani, zwolennicy święta 14 lutego! W jednym z bocznych ołtarzy kościoła w Rudach, w nawie południowej znajduje się interesujący relikwiarz. Zawiera fragment kości św. Walentego, patrona epileptyków, nerwicowców, pszczelarzy i zakochanych. Jest w Polsce kilka kościołów, gdzie przechowuje się szczątki św. Walentego, ale o Rudach jakby zapomniano. Informujemy zatem o możliwości zaniesienia modłów w intencji umocnienia uczuciowych więzów oraz w innych podobnych przypadkach także do św. Walentego z Rud.
Pałac opatów cysterskich wybudowano w pierwszej połowie XVIII w. Po zarządzonej przez pruskie władze kasacie klasztoru w 1810 r. dobra rudzkie objęli w posiadanie książęta raciborscy. W XIX w. dokonali gruntownej przebudowy, nadając siedzibie charakter możnowładczej rezydencji. Po wojennych zniszczeniach pałac i klasztor są obecnie intensywnie odbudowywane. Nadal pięknie prezentuje się pałacowy park urządzony w XIX w. w stylu angielskim. Mimo powojennych zaniedbań stanowi doskonały teren spacerowy. Do przechadzek zachęcają wspaniałe grupy starych drzew, urocze polany widokowe, stawy i wijąca się pośród zieleni rzeka Ruda. Rosną tu stare platany, cyprysiki, magnolie, różaneczniki i azalie.