Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja jest jednym z najstarszych kościołów w mieście. Jak wynika z inskrypcji z 1668 r., umieszczonej pod chórem, pierwszy drewniany kościół parafialny stał już w tym miejscu w 1100 r. Został wystawiony staraniem książąt mazowieckich. W 1433 r. arcybp Wojciech Jastrzębiec podniósł kościół parafialny do godności kolegiaty i erygował przy nim kapitułę.
W poł. XV w. arcybp Jan Odrowąż Sprowski, rozpoczął budowę kolegiaty murowanej z cegły i rudy darniowej. Budowę kościoła kontynuowali kolejni jego następcy: arcybp Jan Łaski i Jakub Uchański, dzięki któremu stanęła jedna z najładniejszych kaplic poświęcona Rzymiance św. Wiktorii. Kolejni arcybiskupi fundowali swoje kaplice: arcybp Jan Tarnowski kaplicę Św. Trójcy, arcybp Jan Wężyk kaplicę św. Anny, arcybp Jan Lipski kaplicę Najświętszego Sakramentu i arcybp Adam Komorowski kaplicę Jezusa Ukrzyżowanego. Od strony wschodniej przy prezbiterium ufundowana został kaplica patrycjuszowskiej rodziny Barszczów.
Najpoważniejszej przebudowy kolegiaty dokonał arcybp Maciej Łubieński w 2 poł. XVII w. Autorem projektu przebudowy był architekt i budowniczy Tomasz Poncino, który nadał jej charakter trójnawowego kościoła z wydłużonym prezbiterium. Podczas przebudowy kościołowi nadano cechy barokowe. Katedra pełni funkcję mauzoleum 12 prymasów Polski. Z uwagi na liczne pochówki najważniejszych dostojników Kościoła w Polsce nazywana jest "Wawelem Mazowsza".
Przy jej przebudowie oraz wystroju wnętrz pracowało wielu znaczących artystów i architektów tworzących na dworach europejskich. Należy tu wymienić m.in. Jana Michałowicza z Urzędowa, Efraima Szregera, Szymona Bogumiła Zuga, Tomasza i Andrzeja Poncino, Jana Jerzego Plerscha, Bogumiła Plerscha, Jakuba Fontanę, Hieronima Canavesiego, Willema van den Blocka, Francesco Placidiego i wielu innych.
Warto zobaczyć szczególnie wspaniałe organy, bogata biblioteka i skarbiec. 14 czerwca 1999 r. Ojciec Święty Jan Paweł II nawiedził progi łowickiej świątyni i nadał jej tytuł bazyliki mniejszej. Katedra jest miejscem czci relikwii św. Wiktorii, św. Wojciecha i obrazu Matki Bożej "Księżnej Łowickiej".
Autor: Zdzisław Kryściak